ملک االتجّار محمود گاوان گیلانی

خواجہ جہاں ملک التجّار،عماد الدین محمود گاوان گیلانی 

عماد الدین محمود گاوان درسال 808 درروستای گاوان در گیلان متولد شد

: عماد الدین محمود گاوان در آغاز بعنوان تجارت و کسب علم به سفر پرداخت اما در دربار سلاطین بهمنی دکن (شمال هند )به مناصبی چون «هزار» نوعی درجه نظامی ،سپهسالار ،امیر الامرا ،ملک التجاره ، حاکم ولایت بیجانپور و حتی وزارت و وکالت امور شاهی ر ابه دست یافت

حکومت بهمنیان با اعلام استقلال از سوی علاءالدین حسن بهمن شاه در بخش هایی از دکن در سال 748 ق آغاز گردید و تا سال 934ق ادامه یافت

محمود گاوان با نام اصلی « عمادالدین محمود بن جلال الدین محمد بن خواجه کمال گیلانی » در یکی از روستاهای گیلان به نام « گاوان » متولد شد. (فرشته، 1301، ق.ج1، ص 358) (1) وی از خانواده ی اشرافی گیلان به شمار می آمد.

من فکر ھم نمی کردم کہ این قدر شخصیت بزرگ ، وزیر مطلق حکومت بہمنیہ ، ماھر قلم و شمشیر ، خواجۂ جہاں ، آن مردی کہ حکومت دکن را از گوا تا بنگلا دیش رسانیدہ بود این قدر مظلوم است کہ مزار سایہ نہ دارہ ، بجای مقبرۂ اش فقط قبر معمولی درست کردند ، ھیچ کس آن جا نمی آید ، برایش یک سورۂ فاتحہ نمی خواند ، گرد و پیش درگاھش یک کمی مردم زندگی می کنند ، راہ مناسبی برای رفتن مزارش وجود ندارہ ۔ حتّی آن علمائی کہ محمود گاوان دعوت کردہ بود  مقبرۂ بزرگی و عالی دارند  در چوکھنڈی وغیرہ و ھمبستگان گاوان ھم مقبرھای بزرگی دارند کہ مرجع و مزار خلائق است ولی متاسّفانہ قبر محمود گاوان یک شمع و ھم ندارہ ، درخت نیم سایہ کردہ است و یک حصار معمولی دور قبرش درست کردند ، قبرش تقریبا 8 فٹ طول و 3 فٹ عرض دارہ ۔

یک عمارت قدیمی نزد مزار دیدہ می شود ولی فکر می کنم این دیوار کوچکی را در زمان حکومت بہمنیہ درست کردہ می باشند ؛ الآن کہ ھیچ اثری از طرز تعمیرش ۔۔۔ کہ باقی نماندہ است ، در عھد سلطنت میر عثمان علی خان آصف جان سابع یک تختئ سنگی با تفصیل مختصری کنار قبر تعمیر کردہ بود ، الآن ھم است ۔

در جوار قبر گاوان یک دریاچہ وجود داشت متاسّفانہ راھھای ورود آب را بستند و آن دریا را خشک کردند وآنجا دانشگاہ شاھین درست می کنند ۔

وہ علل جن کی بنا پر محمود گاوان کو شیعہ کہا جا سکتاہے :

خطبۂ کتاب :

متن کتاب و رسائل :

اختتام کتاب :

خود شیعیت کا بیدر کے کونے کونے میں پایا جانا ، ایک دلیل بنتاہے اس بات کی کہ محمود گاوان شیعہ تھے اور کرمانشاھیوں کو اپنے مدرسہ میں تدرکس کے لۓ بلانا ایک واضح دلیل ہے کیونکہ بے شمار بلاۓ جانے والوں میں سب سے زیادہ مشھور جن کے مقبرہ نظر آتے ہیں وہ چوکھنڈی کے کرمانشاھی مزارات ھی ہیں جو اس شان و شکوہ سے تعمیر کیۓ گیۓ ہیں جس سے اس بات کا پتہ چلتاہے کہ ان کی منزلت و اثر ان کی حیات میں کتنا تھا ۔

اور ایک سبب محمود گاوان کے شیعہ ہونے کا یہ بھی ہو سکتاہے کہ محمود گاوان گیلان کے رھنے والے ہیں کہ جہان کے تمام لوگ شیعہ ہیں اور آپ کو شاید ھی بڑی مشکل سے کوئی دوسرا مذھب والا ملے اور خاص بات یہ کہ گیلانی شیعہ ابتداء ھی سے شیعہ ہیں جب سے وہ مسلمان ہوۓ ہیں ۔

تالیفات :

مناظر الانشاء :

نھایت فصیح و بلیغ ، پر مغز و معنے الفاظ ، عجیب و غریب تراکیب و تماثیل ، بیش از حدّ استعارہ و کنایہ کا نمونہ ہیں محمود گاوان کے یہ خطوط ، اور میری نظروں سے صرف دو ایسے انشاء پرداز گذرے ہیں جن کی میں نظیر نہیں جانتا ؛ ایک مولانا ابوالکلام آزاد اردو انشاء میں اور دوسرے محمود گاوان فارسی انشاء میں ، جبکہ کوئی شکّ نہیں کہ محمود گاوان کی شخصیت قدیم ہونے کے ساتھ ساتھ بہمنی سلطنت کے باوفاء وزیر بلکہ قوام مطلق ہیں ،  اور اس دور میں اس قدر خطوط کی شکل میں الفاظ و معانی کو انشاء کرنا غیر معمولی ہے ۔ جبکہ مولانا آزاد دور جدید کے انشاء پرداز ہیں اس لحاظ سے محمود گاوان کی شخصیت اعلی و ارفع ہے ۔

 

ریاض الانشاء :

خطبۃ الکتاب : صل علی ادلّۃ مسالک السعادۃ و اجلّۃ ممالک ، غایۃ الابداء و الاعادۃ و خصص من بینھم دلیلنا الھادی من کثرۃ الظلماء الی ضحوۃ الوحدۃ و الصفا ، محمد المصطفی المجتبی و علی اھلّۃ فلک العباء المشرّفین بتیجان ،، الا المودّۃ فی القربی ،، و صنادید مساند  الصحبۃ علی ارائک العھود ،، الذین سیماھم فی وجوھھم من اثر السجود ،، و سلم تسلیما  کثیرا کثیرا –

یک مرقّع فصاحتش در حمد خدا وندی ایک است :

جلیلی کہ ھر چںد فارس نفس ناطقہ بر اشھب تیز حیات در فیفای معرفت کنہ ذاتش بمعونت عقل و حواس و مؤنت فکر و احساس طی فراسخ و امیال اسابیع و ایام و قطع مناھل و منازل شھود و اعوام بتقدیم رسانید ، جز حیرت سبیلی ندید و غیر از عجز دلیلی نیافت –بیت :-

عقل عنان کشیدہ چو سوزن درین طلب

عمری بسی دوید در آخر عقال یافت ( ریاض الانشاء / 2 )

 

قواعد الانشاء :

کتاب را باین الفاظ شروع کردہ است یک نمونہ از فصاحت حضرتعالی را ملاحظہ کنید :

یا مبدی الانشاء ببسط نور انوجود و یا مجری الکلم و القلم علی الوجود و العدم بمقتضی الجود و یا مظھر ثمر نور الاعلام من شجون ضوی دوحتہ الکلام ویا منور باصرۃ عین الافھام من کحل مداد الکتابت بمراودات الاقلام نسالک ان تصلی علی تیجان النبوۃ فی اقالیم الایجاد و الاختراع و سلاطین ارایک الرسالہ الظھار احکام مصالح ملک الابداع خصوصا علی رسولنا الداعی بدلیل کتابک الی اسلم سسل الرشاد الھادی باضات کلامک من ظلام عبادت الفواد الی نور معرفت وحدۃ المبداء و المعاد محمد^ن الذی رتّبت سماء معجزاتہ بکواکب حظایک سابق الثاقب وانقدت مناشیردینہ من السارق الی المغارب و ذللت الذین قابلو سطور کتابہ بصفوف الکتائب حتی جعلت رقابھم تراب سیفہ القاضب و علی آلہ الذین صرت مودّتھم لنا حرزا و جحبہ الذین جعلت جہدھم فی الدین لنا و ام عزّا امّا بعد چنین گوید فقیر جانی محمود بن شیخ محمد گیلانی کہ بر خاطر پاک سرّ شتّان و ضمیر درّاک صدر نشینان محافل ادراک ظاھر و ھویداست کہ علم انشاء رسائل و خطب از جلائل اقسام اثنی عشر علم ادب است ۔

ازین جملات حمد و صلوات کتاب را آغاز کردہ بود بعد ازآن مختصر فھرست مطالب کتاب خود را وضاحت کردہ است ، بسبب قلّت وقت تمام کتاب را نمی توانستم مطالعہ بکنم ولی کتاب در علم ادبیات خیلی عالیہ ۔ قواعد انشاء درین دوازدہ علم است :

اول اقسام اثنی عشر علم ادب علم لغت است ثانی علم صرف است ثالث علم اشتقاق است رابع علم نحو است خامس علم معانی است سادس علم بیان است ۔ سابع : علم عروض است ۔ ثامن : علم قافیہ است ۔ تاسع : علم فرض شعر است ۔ عاشر : علم خط است ۔ احد عشر : انشاء نثر است از رسائل و خطب ۔ ثانی عشر : علم محاضر است و علم تاریخ داخل محاضرات داشتہ و معرفتش فص خاتم فضایل و ینبوع زلال مقال کامل زیرا کہ عنان ظہور افضلیت ادم و زمام نظام تمام عالم بدست شہسوار کلام و کف کافے ترجمان اقلام ست چہ یقین است کہ تکوین اشیاء بلفظ کن است و انتھاء تمام مظاھر بسخن قطعہ

پس بگفتم و شنیدیم سخن بوداند

پرتو خاستہ کہ حل معما میکرد

سخن است اول اشیاء و سخن آخر کار

درمیان ھرکہ خبردارست تماشا میکرد

یکی از عبارات این است ۔۔۔ و نقصان میکند الف را از ھذا و ھذہ  و ھذان و ھؤلاء بسبب کثرت استعمال بخلاف ھاء و تاء و ھایی کہ قلیل الاستعمال است واگر در آخر کاف درآید اول الف را نقصان نمیکنند مثل ھذاک زیرا کہ کاف ھذا متصل شد مانند جرء است مکروہ داشتہ اند مزج سہ کلمہ بنا برین الف در آوردہ اند۔۔۔۔۔  مناظرالانشاء ص 265

نسخۂ خطّی این کتاب کہ در کتابخانۂ سالار جنگ یافتہ شد ؛ نقطہ گذاری در زمان تحریر مھمّ نہ بودہ بعضی جا نقطہ می گذاشتنت و بعضی جا نقطہ گذاشتن را مھم نمی دانند ، گاف را کاف می نویسند ،ولی عبارت خیلی صاف و شفّاف است مثل تحریرھای قدیم  عبارت را گیچ نہ کردہ است